Τα πρόσωπα του φόβου: Η Κατοχή στη Θεσσαλία, μια συνέντευξη με το συγγραφέα Χρήστο Ν. Τσιόλα

Contact, Interviews, WW2, WW2 in Greece

By Pierre Kosmidis

Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο του συγγραφέα-ερευνητή κ. Χρήστου Τσιόλα και δημοσιεύονται κατόπιν έγγραφης αδείας από τον ίδιο.

Capture

Η περίοδος της Κατοχής έχει αποτελέσει το αντικείμενο εκατοντάδων, αν όχι χιλιάδων, βιβλίων, με επίκεντρο ωστόσο κατά κύριο λόγο τα μεγάλα αστικά κέντρα.

Αντίστοιχες έρευνες για την περιφέρεια είναι ελάχιστες και αν δεν αποτελούν την καταγραφή προσωπικών και ως εκ τούτου περιορισμένης οπτικής, μαρτυριών ή είναι διπλωματικές εργασίες σε κάποιο πανεπιστήμιο, οι οποίες εκ των πραγμάτων δεν απευθύνονται σε ευρύ κοινό, έχουν ως αποτέλεσμα ένα ισχνό βιβλιογραφικό αποτύπωμα.

Εκδήλωση Ιταλών στην Πλατεία Ελευθερίας του Βόλου την περίοδο της Κατοχής
Εκδήλωση Ιταλών στην Πλατεία Ελευθερίας του Βόλου την περίοδο της Κατοχής

Ο συγγραφέας και ερευνητής Χρήστος Ν. Τσιόλας μετά από πολυετή αναδίφηση των πηγών, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό και την καταγραφή μαρτυριών παρουσίασε το βιβλίο του “Τα πρόσωπα του φόβου”, το οποίο πλέον αποτελεί σημείο αναφοράς για τα όσα διαδραματίστηκαν στην περιοχή της Θεσσαλίας, από τις πρώτες ώρες της Κατοχής, μέχρι την αποχώρηση των Γερμανών.

1943. Η πόλη της Καλαμπάκας στις φλόγες
1943. Η πόλη της Καλαμπάκας στις φλόγες

Απόλυτα τεκμηριωμένο, με μεγάλο πλούτο πληροφοριών, άμεση παραπομπή σε συγκεκριμένες αρχειακές πηγές που φωτίζουν τα όσα διαδραματίστηκαν στη Θεσσαλία την περίοδο της Κατοχής, το βιβλίο “Τα πρόσωπα του φόβου” του Χρήστου Ν. Τσιόλα είναι ίσως το μοναδικό που καταπιάνεται τόσο λεπτομερειακά με την Κατοχή στην Κεντρική Ελλάδα.

Πολλά άγνωστα δεδομένα, τα οποία αποκαλύπτουν σε όλη τους την έκταση τις θηριωδίες των κατακτητών, Ιταλών και Γερμανών, στη Θεσσαλία, ο τρόπος διοίκησης και ελέγχου των περιοχών της κεντρικής Ελλάδας, οι συνεργασίες με ντόπιους παράγοντες, ο ρόλος των αρχών της περιοχής, αλλά και πολλές καθημερινές ιστορίες που θα έμεναν ξεχασμένες για πάντα, αποκαλύπτονται χάρη στη φιλέρευνη ματιά του συγγραφέα.

Αποναρκοθέτηση δρόμου κοντά στο χωριό Παλαιομονάστηρο (Μπελέτσι) τρικάλων
Αποναρκοθέτηση δρόμου κοντά στο χωριό Παλαιομονάστηρο (Μπελέτσι) Τρικάλων

Το www.ww2wrecks.com απευθύνθηκε στο συγγραφέα κ. Χρήστο Τσιόλα, προκειμένου να απαντήσει σε κάποιες ερωτήσεις, οι οποίες φωτίζουν την περίοδο της Κατοχής στη Θεσσαλία.

Το βιβλίο σας “Τα πρόσωπα του φόβου” πραγματεύεται μια πολύ ενδιαφέρουσα περίοδο στην περιοχή της Θεσσαλίας. Ποιο ήταν το κίνητρό σας για να κάνετε αυτή την έρευνα;

Το κίνητρο για την συγγραφή του βιβλίου, ήταν πέρα από το ενδιαφέρον μου για την ιστορία, και ειδικά την τοπική, οι αφηγήσεις που άκουγα από μικρό παιδί, σχετικά με την κατοχή.

ΑΒ
Γερμανικό τεθωρακισμένο (ΑΒ 42 Ιταλικής κατασκευής εκ λαφύρων) κινείται προς τα ορεινά της Καρδίτσας

Οι ηλικιωμένοι μιλούσαν για “τους Γερμανούς που τους έκαψαν το σπίτι”, για τους “Ιταλούς που πέρασαν από το χωριό μαζεύοντας όπλα” και ένα σωρό άλλα πράγματα που αφορούσε την δράση και την παρουσία των κατοχικών δυνάμεων. Ήθελα λοιπόν να μάθω ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι, ποιο το όνομά τους, πως έβλεπαν εμάς, ποιες οι στρατιωτικές τους μονάδες και οι δυνατότητες, ποιοι οι συνεργάτες τους. Όλα αυτά (και αρκετά ακόμη), ήταν αφορμή για την προσπάθειά μου, αφού μέχρι στιγμής, μια τέτοια προσπάθεια αναλυτικής καταγραφής δεν είχε γίνει.

Μεταφορά-Γερμανικών-καταδιωκτικών-Me-109-στο-διδηροδρομικό-σταθμό-της-Λάρισας-Πηγή-Αρχείο-Βύρωνα-Τεζαψίδη
Μεταφορά γερμανικών καταδιωκτικών Bf109 στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λάρισας Πηγή: Αρχείο Βύρωνα Τεζαψίδη

Αν μπορούσαμε να κάνουμε ένα διαχωρισμό στην περίοδο από το 1941-43 (γερμανοϊταλική κατοχή) και από το 1943 μέχρι και την τελική αποχώρηση των Γερμανών από την περιοχή, τι θα επισημαίνατε;

Η Ιταλική κατοχή (1941-43) ήταν η πρώτη κατοχική περίοδος. Στην πρώτη φάση της,(1941-42) είχε να αντιμετωπίσει το επισιτιστικό πρόβλημα που μάστισε την χώρα, και σε δεύτερη φάση(1942-43), έχουμε την περίοδο της ανάπτυξης των ανταρτικών οργανώσεων. Και στις δυο “περιόδους” ο Ιταλικός στρατός κατοχής απέτυχε παταγωδώς. Ούτε το επισιτιστικό πρόβλημα κατάφερε να αντιμετωπίσει, αλλά και ούτε την ανάπτυξη των ανταρτικών οργανώσεων μπόρεσε να ανακόψει. Η Γερμανική κατοχή (1943-1944) ήταν πολύ διαφορετική.

εφηδ
Γερμανικά τεθωρακισμένα (ΑΒ 42 εκ λαφύρων από τους Ιταλούς) κινούνται σε ορεινή περιοχή της κεντρικής Ελλάδας

Οι Γερμανοί λειτούργησαν πιο “επαγγελματικά” θα μπορούσαμε να πούμε. Πραγματοποίησαν εκτεταμένες αντί-ανταρτικές επιχειρήσεις,κάτι που οι Ιταλοί έκαναν ελάχιστα, εφάρμοσαν σκληρά κατασταλτικά μέτρα, τα οποία σε αντίθεση με τους Ιταλούς κοινοποιούσαν στον τοπικό πληθυσμό, και γενικά προσπαθούσαν, ακόμη και μέχρι τις τελευταίες μέρες της κατοχής να δείχνουν την πυγμή και την δύναμή τους. Αυτό που δεν έκαναν οι Γερμανοί, και που προσπάθησαν να κάνουν οι Ιταλοί, ήταν η προσπάθεια δημιουργίας αυτόνομης “κρατικής” οντότητας της βλάχικης κοινότητας στην Πίνδο. Αλλά για αυτό θα μιλήσουμε πιστεύω αργότερα.

Πλιάτσικο-από-Γερμανούς-στρατιώτες-σε-κάποιο-χωριό-της-Θεσσαλίας.-Πηγή-Νίκος-Στουρνάρας-Μαγνησία-1941-44-Η-τραγωδία-της-κατοχής.
Πλιάτσικο από Γερμανούς στρατιώτες σε κάποιο χωριό της Θεσσαλίας.Πηγή: Νίκος Στουρνάρας, Μαγνησία-1941-44: Η τραγωδία της κατοχής.

Αν και η Ιστορία μας έχει διδάξει ότι δεν υπάρχει “άσπρο-μαύρο”, ποιο είναι το βασικό σας συμπέρασμα από την έρευνά σας για τη συγγραφή του βιβλίου αυτού;

Θεωρώ πως η εποχή αυτή- σε ότι αφορά την Θεσσαλία τουλάχιστον- δεν έχει ερευνηθεί και μελετηθεί πλήρως. Υπάρχουν ακόμη πολλά πράγματα που πρέπει να ερευνηθούν αλλά και να αναδειχθούν. Θεωρώ πως αυτό που “ανακάλυψα”, είναι το γεγονός πως, αυτή η εποχή είχε όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα.

Τέμπη 20.9.43. Άνδρες της φρουράς της κοιλάδας ασκούνται στην σκοποβολή
Τέμπη 20.9.43. Άνδρες της φρουράς της κοιλάδας ασκούνται στην σκοποβολή

Από τα πιο αγνά, μέχρι τα πιο ταπεινά. Ατυχώς επίσης πρέπει να επανατοποθετήσουμε την αρχή του Ελληνικού εμφυλίου. Κατά την γνώμη μου, ο εμφύλιος άρχισε από το 1943. Από τότε δηλαδή που έχουμε τις πρώτες μεγάλες συγκρούσεις μεταξύ των Ελληνικών ανταρτικών οργανώσεων.

Τέλος θεωρώ πως τόσο οι Ιταλοί, αλλά όσο και οι Γερμανοί, αλλά και οι Άγγλοι, κοίταζαν αποκλειστικά τα δικά τους κρατικά και Εθνικά συμφέροντα με απόλυτη ψυχρότητα και κυνισμό. Σε αντίθεση δυστυχώς με την δική μας πλευρά, που απέδειξε ότι λειτουργούσε πολύ διαφορετικά, και δεν μπορούσε λόγω του μίσους,και των κάθε είδους σκοπιμοτήτων να ξεχωρίσει και τα πιο απλά πράγματα.

Τρίκαλα-καλοκαίρι-του-1944.-Εν-αναμονή-του-συσσιτίου
Τρίκαλα, καλοκαίρι του 1944. Γερμανοί εν αναμονή του συσσιτίου

Εκτός της κατοχής, αναδεικνύεται και το φαινόμενο της συνεργασίας με τον κατακτητή. Τι σήμαινε αυτό σε τοπικό επίπεδο, αλλά και ενδεχομένως μεταπολεμικά;

Η συνεργασία με τον κατακτητή είναι ένα από τα αντικείμενα που χρήζουν ιδιαίτερης περεταίρω μελέτης. Θεωρώ πως είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η συνεργασία με τον κατακτητή ήταν έργο μερικών ανθρώπων, μετρημένων στα δάχτυλα των χεριών.. Κάθε άλλο. Αν θέλουμε να δούμε “ψυχρά” τα γεγονότα, θα διαπιστώσουμε πως οι οργανώσεις που συνεργάστηκαν με τον εχθρό, είχαν μια σχετική μαζικότητα. Και έχουμε βάσιμα πλέον στοιχεία, ότι “σιωπηλά”, ένα ικανό κομμάτι των τοπικών κοινωνιών τις στήριζε.

Τύρναβος 1941.Γερμανικά άρματα PzKw2 διασχίζουν την πόλη.
Τύρναβος 1941.Γερμανικά άρματα PzKw2 διασχίζουν την πόλη.

Το γιατί συνέβη αυτό, πιστεύω ότι είναι απότοκο δυο πραγμάτων. Η εμφύλια σύρραξη που έχει ξεσπάσει, και πολλοί ζητούν “καταφύγιο” στον ισχυρό της ημέρας,και που αυτός ο “ισχυρός” μπορεί να τους προμηθεύσει με ένα όπλο, που μπορεί να τους σώσει την ζωή, αλλά και (κάτι που πρώτη φορά παρουσιάζεται) η ύπαρξη από την εποχή του μεσοπολέμου ήδη, ισχυρών εθνικοσοσιαλιστικών και φασιστικών κινημάτων και απόψεων στην περιοχή.

Αυτό που άφησε μεταπολεμικά όλη αυτή η κατάσταση, ήταν μόνο πληγές. Με ευκολία ο χαρακτηρισμός του “προδότη” αποδίδονταν εκατέρωθεν. Η δικαιοσύνη είναι η αλήθεια πως επέβαλλε ποινές μεταπολεμικά,αλλά η πορεία των εξελίξεων στη χώρα επέβαλλε μια ιδιότυπη “λήθη” και παραγραφή. Γεγονός πάντως είναι ότι κατηγορήθηκαν πολλοί και για πολλά. Άλλοι δίκαια, άλλοι άδικα, άλλοι με “ελαφρυντικά”.

Ενδιαφέρον εμφανίζουν οι ονομαστικές καταστάσεις που περιλαμβάνουν αρκετούς Έλληνες από εκείνους που προέβησαν σε λεηλασίες, ιδίως το πρώτο διάστημα μετά τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας το 1941 και μέχρι την εδραίωση των κατοχικών δυνάμεων. Γνωρίζετε κάτι περισσότερο για την τύχη τους μεταπολεμικά;

Οι λεηλασίες που συνέβησαν τις πρώτες ημέρες της κατοχής, ήταν αποτέλεσμα της πλήρους κατάρρευσης του πνεύματος αλληλεγγύης που κυριάρχησε κατά τον πόλεμο του 1940-41. Οφείλεται κυρίως στην απόλυτη κατάρρευση των κρατικών δομών, και την αγωνία για την επόμενη μέρα.

Εγκαταλελειμένο (από τους αντάρτες)πυροβόλο Ιταλικής κατασκευής κατά την διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στα Άγραφα
Εγκαταλελειμμένο (από τους αντάρτες)πυροβόλο Ιταλικής κατασκευής κατά την διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στα Άγραφα

Οι κρατικές αρχές σε κάποιες περιπτώσεις άφησαν κυριολεκτικά στην τύχη τους τους τοπικούς πληθυσμούς, ενώ η φημολογία, η έλλειψη κάποιων προϊόντων πριν ακόμη και από την συνθηκολόγηση της χώρας, και ο πανικός μπροστά στην επερχόμενη ήττα,συνέβαλλαν στην δημιουργία αυτών των καταστάσεων.

Ήταν όμως μια εικόνα της στιγμής. Δεν ξαναπαρουσιάστηκαν σε τέτοια έκταση παρόμοια φαινόμενα. Παραβατικότητα υπήρχε σε όλη την διάρκεια της κατοχής, και κυρίως αφορούσε κλοπές τροφίμων κλπ. αλλά λεηλασίες δεν σημειώθηκαν. Οι καταδικασθέντες εξέτισαν τις ποινές τους και πήγαν σπίτια τους.

Αρκετά από τα εγκλήματα των κατακτητών καταγράφονται με λεπτομέρειες, όπως η καταστροφή της Κρανιάς, της Πολυθέας, του Δομένικου κ.α. Ποιο είναι το περιστατικό που ξεχωρίζετε και γιατί;

Δεν ξεχωρίζω κανένα. Η κάθε καταστροφή, η κάθε λεηλασία, η κάθε εκτέλεση, κρύβει το δικό της δράμα, τον δικό της πόνο. Δεν υπάρχει πιστεύω “κλίμακα πόνου”. Ακόμη και άνθρωποι που εκτελέστηκαν μεμονωμένα και όχι μαζικά, είχαν τους δικούς τους ανθρώπους που θρήνησαν για αυτούς.

Αν με εντυπωσίασε κάτι, αυτό ήταν η κυνικότητα των Γερμανών, και η οργανωτική τους δομή. Σε αντίθεση με τους Ιταλούς, μέσα από τα πολεμικά τους ημερολόγια παρουσιάζουν με ψυχρή λεπτομέρεια τις εξαφανίσεις από τον χάρτη ολόκληρων χωριών, και τον θάνατο εκατοντάδων ανθρώπων, ως εκτελέσεις συμμοριτών, κάτι βέβαια που δεν ίσχυε, αφού στις περισσότερες των περιπτώσεων επρόκειτο για αθώους ανθρώπους, καθότι οι αντάρτες σπάνια έδιναν μάχες εκ παρατάξεως και ανέβαιναν στα πιο ορεινά μέρη για να αποφύγουν τους Γερμανούς.

Πυροβόλο Ιταλικής κατασκευής των 47χιλιοστών, λάφυρο στα χέρια των Γερμανών βάλει κατά θέσεων των ανταρτών στην Καλαμπάκα τον Οκτώβριο του 1943. Πηγή Fatsimare.gr
Πυροβόλο Ιταλικής κατασκευής των 47 χιλιοστών, λάφυρο στα χέρια των Γερμανών βάλλει κατά θέσεων των ανταρτών στην Καλαμπάκα τον Οκτώβριο του 1943. Πηγή Fatsimare.gr

Η διαδικασία της παράδοσης των Ιταλών το Σεπτέμβριο του 1943 έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Αν μπορούσαμε να συνοψίσουμε την ιταλική κατοχή της Θεσσαλίας, τι θα επιλέγατε ως κομβικά σημεία και ποιοι μύθοι καταρρίπτονται;

Πρέπει να αναθεωρήσουμε την άποψη μας για τους Ιταλούς. Στην συλλογική μνήμη, έχει περάσει η άποψη ότι οι Ιταλοί ήταν ένας στρατός μειωμένης αξίας, και μειωμένου κύρους. Αυτή η άποψη είναι αποτέλεσμα της πολύ καλής Ελληνικής προπαγάνδας του πολέμου του 1940-41, όπου παρουσίαζε τον Ιταλό στρατιώτη σαν καρικατούρα στρατιώτη. Το γεγονός όμως, ότι περίπου 13.000 Έλληνες στρατιώτες σκοτώθηκαν στον πόλεμο αυτό δείχνει ότι μόνο καρικατούρες στρατιώτη δεν ήταν.

Αυτή η άποψη πέρασε και κατά την διάρκεια της κατοχής. Δεν ισχύει όμως. Οι Ιταλοί δεν είχαν κανένα πρόβλημα να πραγματοποιήσουν εκτελέσεις, εμπρησμούς χωριών, φυλακίσεις,κλπ. όταν είχαν τις σχετικές διαταγές. Ποιο ανθρώπινοι; Ίσως αρκετοί από αυτούς. Αλλά αυτό δεν αλλάζει το αποτέλεσμα.

Οι Ιταλοί ήταν σκληροί κατακτητές, απλά υστερούσαν σε δόγμα, στελέχη, και εμπειρία σε σχέση με τους Γερμανούς. Οι αδυναμίες τους αυτές θα φανούν περίτρανα κατά την διάρκεια της παράδοσης τους. Και φυσικά δεν παραδόθηκαν όλοι στους αντάρτες. Ένα πολύ μεγάλο μέρος τους (40% περίπου) προτίμησε να πάει με τους Γερμανούς. Και τέλος, μην λησμονούμε ότι για την πείνα του 1941-42 βασικοί υπεύθυνοι ήταν και οι Ιταλοί.

γγφγφν
Άνδρες των SS βάλλουν κατά θέσεων των ανταρτών στην περιοχή της Πύλης (Πόρτα) Τρικάλων

Ως απολογισμό της κατοχής της Θεσσαλίας από τους ιταλογερμανούς, ποια είναι τα κύρια σημεία που θα επισημαίνατε;

Τα αποτελέσματα ενός πολέμου και μιας κατοχής δεν μπορεί παρά να είναι πληγές. Το σημαντικότερο αποτέλεσμα της Ιταλό-Γερμανικής κατοχής δεν είναι μόνο οι ανθρώπινες απώλειες.Αυτό το κομμάτι είναι ίσως το σημαντικότερο. Το κομβικό σημείο (εκτός των ανθρωπίνων απωλειών) εκτιμώ πως είναι η αλλαγή των δομών των τοπικών κοινωνιών και της τοπικής οικονομίας. Οι καταστροφή των ακμάζοντων ορεινών χωριών, σήμαινε απώλεια ανθρώπινου εξειδικευμένου προσωπικού, στην κτηνοτροφία και την αγροτική παραγωγή, καταστροφή των υποδομών και του ζωϊκού κεφαλαίου, που οδηγεί σε μαζική εσωτερική (σε πρώτη φάση) μετανάστευση, αστυφιλία και εγκατάλειψη τεραστίων περιοχών. Αυτό είχε αποτελέσματα που τα βιώνουμε μέχρι τις μέρες μας.

Τρίκαλα, καλοκαίρι του 1944.Τα πληρώματα των χαρακτηριστικών αμφιβίων οχημάτων τύπου τζιπ των Γερμανών σε ασκήσεις εντός του στρατοπέδου του 4ου Τάγματος Ανίχνευσης-Αναγνώρισης των SS
Τρίκαλα, καλοκαίρι του 1944.Τα πληρώματα των χαρακτηριστικών αμφιβίων οχημάτων τύπου τζιπ των Γερμανών σε ασκήσεις εντός του στρατοπέδου του 4ου Τάγματος Ανίχνευσης-Αναγνώρισης των SS

Κατά την διάρκεια επίσης της κατοχής έχουμε και την έναρξη του εμφυλίου, που θα κορυφωθεί μερικά χρόνια αργότερα, και τα αποτελέσματα επίσης αυτά,τα βλέπουμε μέχρι τις ημέρες μας. Ίσως κάποτε θα πρέπει όλοι μας να κοιτάξουμε κατάματα τον εαυτό μας στον καθρέφτη και να δούμε τι κάναμε λάθος εκείνη την περίοδο. Θα είναι το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε για τις επόμενες γενιές, για τον εαυτό μας, και για την Πατρίδα.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον κ.Βύρωνα Τεζαψίδη, για την πολύτιμη βοήθεια που μου πρόσφερε (και εξακολουθεί να μου προσφέρει), ιδιαίτερα στην παραχώρηση αρχείων, αλλά και στην προσπάθεια που έγινε στα Γερμανικά αρχεία για την συλλογή περισσότερων φωτογραφιών και εγγράφων, δίνοντάς μου πολύτιμες συμβουλές.. 

Το βιβλίο “Τα πρόσωπα του φόβου” μπορείτε να το προμηθευτείτε  από τις εκδόσεις ΠΕΛΑΣΓΟΣ, από όλα τα ενημερωμένα βιβλιοπωλεία, και απευθείας από το συγγραφέα μέσω ηλεκτρονικής αλληλογραφίας.