By Pierre Kosmidis

Φωτογραφίες: Κωνσταντίνος Κυρίμης, δημοσίευση κατόπιν αδείας

Κάτω από επιφάνεια της γης κρύβονται πολλά μυστικά, τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις περιβάλλονται με την αχλύ του μύθου και αποκτούν μια εξωπραγματική διάσταση, στα όρια της τερατολογίας.

Είναι γνωστό ότι την περίοδο πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μια σειρά υπόγειων καταφυγίων κατασκευάστηκαν στην Αττική, είτε από τις κρατικές και τις στρατιωτικές αρχές, είτε από ιδιώτες, στο πλαίσιο της προετοιμασιας για την παγκόσμια σύρραξη, η οποία πλησίαζε απειλητικά.

Πολλά από αυτά τα καταφύγια, ξεχασμένα επί δεκαετίες, αποτέλεσαν αντικείμενο συνομωσιολογιών, με χαρακτηριστικότερη την πεποίθηση ότι αποτελούν ένα αχανές υπόγειο δίκτυο που ενώνει όλες τις άκρες της Αττικής, μια διαστρεβλωμένη και ανακριβή εικόνα που έτεινε να αποκτήσει φανατικούς θιασώτες, χωρίς ωστόσο να υπάρχει ψήγμα αλήθειας σε αυτή.

Ο συγγραφέας και ερευνητής Κωνσταντίνος Κυρίμης αποκαλύπτει μια σειρά καταφυγίων, τα οποία είτε έμειναν αναλλοίωτα στη φθορά του χρόνου, είτε έπεσαν θύματα βανδαλισμών και εγκατάλειψης, είτε -δυστυχώς ελάχιστα από αυτά- αναπαλαιώθηκαν, διατηρώντας την ιστορική μνήμη μιας αλλοτινής εποχής.

Ο Κωνσταντίνος Κυρίμης, στο δίτομο έργο του “Τα καταφύγια της Αττικής – Μια περιήγηση στη μυστική, υπόγεια, Αττική”, αποτυπώνει με το φωτογραφικό φακό του ιδίου και των συνεργατών του και με αναλυτικά σχεδιαγράμματα και περιγραφές, το ρόλο, την αρχιτεκτονική και την ιστορική διάσταση δεκάδων καταφυγίων, τα οποία εκτείνονται χρονικά στις ακόλουθες περιόδους:

1936-1940 (κατασκευασμένα από το καθεστώς του Ι.Μεταξά),
1941-1944 (κατασκευασμένα από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής),
1950-1956 (η τελευταία περίοδος των καταφυγίων, λίγο πριν την άρση της υποχρεωτικότητάς τους).

Πολλά από αυτά τα καταφύγια βρίσκονται κυριολεκτικά κάτω από τα πόδια μας, σε πολύβουες συνοικίες της Αθήνας, άλλα είναι σε απομακρυσμένες περιοχές ή σε απαγορευμένα, λόγω της στρατιωτικής τους χρήσης, σημεία, ενώ αρκετά, τα πλέον δυσπρόσιτα, λόγω της φύσης τους, βρίσκονται διάσπαρτα σε αστικές κατοικίες, λόγω του νόμου που υποχρέωνε τις νεόδμητες οικοδομές να διαθέτουν υπόγεια καταφύγια.

Στην αναλυτική συνέντευξη που παραχώρησε στο www.ww2wrecks.com ο Κωνσταντίνος Κυρίμης λύνει πολλές απορίες και ξεκαθαρίζει το τοπίο, τόσο κάτω από τη γη, όσο και πάνω σε αυτήν, καταρρίπτοντας μύθους και δοξασίες δεκαετιών.

Ποιο το κίνητρό σας για τη συγγραφή του δίτομου έργου σας;

Ξεκίνησα να επισκέπτομαι κάποια παλαιά καταφύγια το 2012. Μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση και έτσι προσπάθησα να μάθω περισσότερα για αυτά. Ποιοι τα έφτιαξαν, πότε, πώς και γιατί. Κατά τη διάρκεια της προσπάθειας αυτής, κατάφερα σε έναν βαθμό να αποκρυσταλλώσω το ιστορικό τους υπόβαθρο. Εντούτοις, οι πληροφορίες που έβρισκα ήταν λίγες και αποσπασματικές.

Όντας λάτρης της ιστορίας, εξέλαβα ως ένα είδος «ιστορικής αδικίας» τη μη επαρκή καταγραφή μιας τόσο ενδιαφέρουσας πτυχής της ιστορίας μας. Έτσι, ξεκίνησα να αναζητώ συστηματικά τα παλαιά καταφύγια και να τα καταγράφω με μεθοδικότητα. Συν τω χρόνω (και με την πολύτιμη βοήθεια ανθρώπων που με εμπιστεύτηκαν και με βοήθησαν), δημιούργησα ένα όχι-μικρό αρχείο, απόρροια πρωτογενούς επιτόπιας έρευνας.

Με «μαγιά» το μέχρι-τότε αρχείο μου, εξέδωσα το 2015 (ως αυτοέκδοση) τον Α’ τόμο των «Καταφυγίων της Αττικής». Το πρώτο βιβλίο στην Ελλάδα, με αποκλειστικό θέμα τα υπόγεια καταφύγια της περιόδου 1936-56.

Απώτερος στόχος μου, ήταν να διασώσω το ιστορικό αποτύπωμα αυτών των εν-πολλοίς άγνωστων χώρων και να παρέχω ένα βοήθημα στον ιστορικό του μέλλοντος. Οι θετικές κριτικές τις οποίες έτυχε αυτή η απόπειρα, αλλά και η ανακάλυψη νέων καταφυγίων, οδήγησαν –το 2017- σε έναν Β’ τόμο, με εντελώς νέα καταφύγια.

Και οι δύο τόμοι, εκδόθηκαν όχι εμπορικά, αλλά σε πολύ περιορισμένο αριθμό αντίτυπων και προσφέρθηκαν σε δημόσιες βιβλιοθήκες, ιστορικά αρχεία, μουσεία, στρατιωτικές υπηρεσίες και πολιτισμικούς φορείς. Τα ελάχιστα εναπομείναντα αντίτυπα, δεν κυκλοφορούν σε βιβλιοπωλεία. Εντούτοις εάν κάποιος ενδιαφέρεται για την απόκτησή τους, μπορεί να επικοινωνήσει μαζί μου kkirimis at otenet.gr στο ώστε να τον κατευθύνω.

Μέσα από τις σελίδες των βιβλίων σας αποκαλύπτονται άγνωστα καταφύγια, τα οποία πολλές φορές βρίσκονται κυριολεκτικά κάτω από τα πόδια μας. Ποια η σημασία διατήρησής τους για τις επερχόμενες γενιές;

Τα καταφύγια αυτά διαφωτίζουν σημαντικές πτυχές της σύγχρονης ιστορίας μας : κοινωνικές, πολιτικές, αρχιτεκτονικές και στρατιωτικές. Υπό αυτό το πρίσμα, η διατήρηση κάποιων εξ αυτών των καταφυγίων, είναι επιβεβλημένη.

Κάλλιστα αυτοί οι χώροι θα μπορούσαν να συντηρηθούν, να ανοίξουν στο κοινό και να χρησιμοποιηθούν ως «οχήματα» που θα ταξίδευαν τον επισκέπτη, σε ταραγμένες (αλλά σημαντικές) στιγμές του παρελθόντος. Εξ’άλλου, ο σεβασμός στην ιστορία και η διατήρηση της συλλογικής μνήμης, είναι χαρακτηριστικά των λαών που θέλουν να ζήσουν και να προοδεύσουν.

Μπορούμε να κάνουμε βασικές κατηγοριοποιήσεις: Ιδιωτικά και δημόσια ή/και στρατιωτικά καταφύγια. Κάποια από αυτά έχουν διατηρηθεί, άλλα παραμένουν έρμαιο στην εγκατάλειψη και τους βανδαλισμούς. Αν κατά την άποψή σας θα έπρεπε ένα από τα εγκαταλελειμμένα καταφύγια να συντηρηθεί και να λειτουργήσει ως μνημείο της νεότερης ιστορίας ή ως μουσείο, ποιο θα επιλέγατε και γιατί ;

Σίγουρα μπορούμε να διακρίνουμε αρκετές κατηγορίες (και υποκατηγορίες) καταφυγίων, ανάλογα με το κριτήριο βάσει του οποίου τα εξετάζουμε. Ιδιωτικά ή δημόσια, εντός κτιρίων ή σε εξωτερικούς χώρους, ελληνικά ή γερμανικά, πολιτικά ή στρατιωτικά, εντός πολυκατοικιών ή εντός νευραλγικών εγκαταστάσεων, προπολεμικά ή μεταπολεμικά, κ.α.

Εφόσον θα έπρεπε να επιλέξω ένα εξ αυτών, για συντήρηση και ανάδειξη, θα έλεγα μάλλον αυτό που βρίσκεται στο λόφο του Αρδηττού. Οι κύριοι λόγοι, είναι το μεγάλο μέγεθός του και η τοποθεσία του.

Το Καλλιμάρμαρο αποτελεί πόλο έλξης πολλών χιλιάδων επισκεπτών κάθε χρόνο. Όλοι αυτοί, θα μπορούσαν να συνδυάσουν την επίσκεψή τους στο στάδιο, με μια επίσκεψη στο (πολύ κοντά ευρισκόμενο) καταφύγιο. Ακόμα και με ένα συμβολικό εισιτήριο εισόδου, θεωρώ ότι σύντομα το εγχείρημα θα είχε αποσβέσει την επένδυσή του και θα λειτουργούσε ως ένα πρωτότυπο «μουσείο». Ιδέες υπάρχουν πολλές, βούληση –δυστυχώς- ελάχιστη. Συν τοις άλλοις, το νεφελώδες ιδιοκτησιακό καθεστώς των καταφυγίων αυτών, η γραφειοκρατία και –εν μέρει- ορισμένα «φοβικά σύνδρομα», καθιστούν το όλο εγχείρημα αρκετά δυσκολότερο, απ’ότι είναι στην πραγματικότητα.

Πέραν της προαναφερθείσας προσωπικής μου επιλογής, αποτελεί ευτύχημα ότι τουλάχιστον ένας φορέας (που δεν θα επιθυμούσα να κατονομάσω σε αυτό το πρώιμο στάδιο) εξετάζει σοβαρά την ανακαίνιση και το άνοιγμα στο κοινό, κάποιων καταφυγίων. Βρισκόμαστε σε στενή συνεργασία και ελπίζω σύντομα η προσπάθεια να αποδώσει καρπούς.

Μέσα από την έρευνά σας ήλθαν στο προσκήνιο και αρκετά ιδιωτικά καταφύγια. Πόσα ακόμα αντίστοιχα εκτιμάτε ότι δεν έχουν ακόμα εντοπισθεί;

Και μόνο τα ιδιωτικά καταφύγια που κατασκευάστηκαν την περίοδο 1936-40 ανέρχονται σε πολλές εκατοντάδες. Δεδομένου και του αναγκαστικού νόμου που καθιστούσε επιτακτική την ύπαρξη καταφυγίου, σε κάθε νεόδμητη πολυκατοικία ή δημόσιο κτίριο. Αν προσθέσουμε και μικρότερα ιδιωτικά καταφύγια, μεταπολεμικά μέχρι και το 1956, ο αριθμός αυξάνει σημαντικά. Σίγουρα είναι ιδιαίτερα δύσκολο να καταγραφούν όλα.

Ειδικά λαμβάνοντας υπόψιν ότι τα περισσότερα από αυτά, κατέληξαν αποθήκες και η εμφάνισή τους αλλοιώθηκε πλήρως. Έτσι, το θέμα δεν είναι το «πόσα», αλλά το «σε τι κατάσταση». Πάντως, τα «άθικτα» καταφύγια, είναι ιδιαίτερα σπάνια στις μέρες μας.

Ποιο στρατιωτικό καταφύγιο, ανεξαρτήτως κατάστασης, ξεχωρίζετε από όσα έχετε επισκεφθεί και γιατί;

Εύκολα θα ξεχώριζα τον υπόγειο «Κεντρικό Ηλεκτρικό Σταθμό» στο «Βόρειο Οχυρό Αίγινας». Ένα θηριώδες έργο, εμβαδού αρκετών εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων, κατασκευασμένο προπολεμικά από το (τότε) Βασιλικό Ναυτικό. Κατασκευάστηκε για την ασφαλή στέγαση 4 μεγάλων ηλεκτρομηχανών, οι οποίες τροφοδοτούσαν με ρεύμα την ευρύτερη στρατιωτική εγκατάσταση.

Για την πλήρη εξερεύνηση και χαρτογράφησή του, απαιτήθηκαν αρκετές επισκέψεις. Εκτείνεται σε 4 διαφορετικά επίπεδα και στο βαθύτερο σημείο του, βρίσκεται 40 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, κάτω από ένα βουνό. Το εντυπωσιακότερο τμήμα του, είναι ένα μεγάλο καθοδικό φρέαρ, βάθους 25 μέτρων, το οποίο οδηγεί σε έναν δυσπρόσιτο θάλαμο.

Όταν μιλάμε για καταφύγια, σε ποιες χρονικές περιόδους αναφερόμαστε ;

Αναφερόμαστε σε 3 περιόδους, με φθίνουσα βαρύτητα, αναφορικά με το πλήθος και την ποιότητα των καταφυγίων :

• 1936-1940 (κατασκευασμένα από το καθεστώς του Ι.Μεταξά),
• 1941-1944 (κατασκευασμένα από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής),
• 1950-1956 (η τελευταία περίοδος των καταφυγίων, λίγο πριν την άρση της υποχρεωτικότητάς τους).

Πώς υποδέχονται την προσπάθειά σας για καταγραφή των καταφυγίων, οι διάφοροι φορείς, υπηρεσίες, εταιρίες, ή ιδιώτες ;

Κάποιοι ενθουσιάζονται και εκτιμούν το έργο αυτό, προσπαθώντας να με βοηθήσουν ποικιλοτρόπως. Παρέχοντάς μου πληροφορίες, άδειες εισόδου ή άλλου είδους βοήθεια. Άλλοι, με βλέπουν μάλλον σαν «περίεργο» ή και «ενοχλητικό», που «σκαλίζω ξεχασμένα ή αδιάφορα θέματα». Είναι παρήγορο, ότι οι πρώτοι είναι περισσότεροι από τους δεύτερους.

Θα είχε νόημα η επανενεργοποίηση κάποιων εξ αυτών των καταφυγίων ;

Ασφαλώς και όχι. Η σύγχρονη φύση του πολέμου, έχει καταστήσει τα καταφύγια (τουλάχιστον με τη μορφή που αυτά κατασκευάστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1930) αναποτελεσματικά. Και μόνο το γεγονός ότι κάποια εξ αυτών θεωρούνται «ενεργά», δε μπορεί παρά να εκληφθεί ως –μια ακόμη- παθογένεια του νεοελληνικού κράτους. Η μόνη αξία τους πλέον, είναι μουσειακή. Και αυτό δεν αποτελεί χλευασμό, αλλά παραίνεση.

Τα καταφύγια επικοινωνούν μεταξύ τους, ή με άλλες τοποθεσίες ;

Όχι. Αυτός είναι ένας αστικός μύθος, στο πλαίσιο της παραφιλολογίας που σχηματίστηκε για τη λεγόμενη «Μυστική Αττική». Όλα τα καταφύγια έχουν πεπερασμένες διαστάσεις και ουδένα λόγο επικοινωνίας μεταξύ τους. Εντούτοις, ως υπόγειοι, δυσπρόσιτοι και σκοτεινοί τόποι, αναμφισβήτητα προσφέρονται για έξαψη της φαντασίας, κυρίως από αυτούς που δεν τα έχουν επισκεφτεί ποτέ.